Việt Nam: Phía trước của cường quốc lương thực trong thế kỷ 21

Nông nghiệp ngày càng hội nhập, Việt Nam đặt mục tiêu đưa nông nghiệp đi theo quỹ đạo xanh, phát thải thấp để đóng góp thực hiện cam kết trung hòa carbon vào năm 2050.

Nông nghiệp Việt Nam luôn là lĩnh vực đi tiên phong trong quá trình Đổi mới và luôn là một câu chuyện thành công, góp phần đáng kể vào thành công trong công cuộc xóa đói giảm nghèo và đảm bảo an ninh lương thực. Nông nghiệp ngày càng hội nhập toàn cầu, Việt Nam đặt mục tiêu đưa nông nghiệp đi theo quỹ đạo xanh, phát thải thấp để đóng góp thực hiện cam kết trung hòa carbon vào năm 2050.

Tầm nhìn đó cũng sẽ giúp nông nghiệp Việt Nam giảm chi phí, sử dụng ít đầu vào và tài nguyên, tạo ra tích hợp đa giá trị, qua đó khẳng định vị thế cường quốc nông nghiệp sinh thái, trung hòa carbon, vị thế của nhà cung ứng lương thực thực phẩm Minh bạch - Trách nhiệm - Bền vững.

Hình mẫu của thế giới về tăng trưởng nông nghiệp

Những năm đầu của thế kỷ 21 là giai đoạn mang tính bước ngoặt cho cho hệ thống lương thực thực phẩm Việt Nam. Xuất phát điểm là một trong những nước nghèo nhất trong những năm cuối 1980 - đầu 1990 với 60% dân số sống dưới mức đói nghèo. Nhờ quyết sách “Đổi mới” của Đảng và Nhà nước - chuyển đổi từ kinh tế kế hoạch bao cấp sang mô hình kinh tế thị trường, định hướng xã hội chủ nghĩa; đa dạng thành phần kinh tế và giải phóng tư liệu sản xuất thông qua luật đất đai năm 1993.

Việt Nam cơ bản đã thoát nghèo và đảm bảo cân đối về lương thực thực phẩm vào năm 2000. Tiếp theo đó, với chủ trương tích cực hội nhập quốc tế, gia nhập WTO năm 2007 và 17 Hiệp định thương mại tự do đã ký kết, hệ thống cung ứng, lưu thông hàng hóa, nông sản, thực phẩm của Việt Nam ngày càng trở nên gắn bó với thị trường toàn cầu.

Không chỉ đảm bảo an ninh lương thực trong nước, mà Việt Nam đã trở thành một nước có đóng góp quan trọng vào an ninh lương thực toàn cầu. Việt Nam xuất khẩu hơn 6 triệu tấn gạo mỗi năm, tức là gần 10% tổng lượng gạo xuất khẩu toàn cầu, và được xếp hạng là quốc gia xuất khẩu gạo thứ ba trên thế giới, chỉ sau Ấn Độ và Thái Lan

Việc tăng sản lượng nông nghiệp được tạo ra thông qua sử dụng nhiều hơn các nguồn tài nguyên, bao gồm các đầu vào vô cơ như phân bón, thuốc trừ sâu, thuốc kháng sinh (cho vật nuôi) và nước. Do đó, lượng phát thải khí nhà kính từ nông nghiệp đã tăng lên, chiếm 18% tổng lượng phát thải của Việt Nam và dự kiến ​​sẽ đạt trên 120 triệu tấn CO2 tương đương vào năm 2030. Trong một kịch bản thông thường, một nửa số phát thải này sẽ đến từ sản xuất lúa gạo.

Sản xuất nông nghiệp, xuất khẩu nông sản phải xanh, nhân đạo và ổn định

Có thể thấy, mọi động lực của tăng trưởng nông nghiệp đều đứng trước nguy cơ suy kiệt nếu Việt Nam tiếp tục duy trì mô hình tăng trưởng nông nghiệp dựa trên sản lượng, khai thác tận kiệt tài nguyên, tận dụng lao động giá rẻ, sử dụng nhiều hóa chất… Nông nghiệp, nông thôn Việt Nam cần tiếp tục chuyển mình mạnh mẽ, với khát vọng lớn hơn, cách làm bài bản và bền vững hơn.

Đại hội XIII của Đảng đã mở ra một hướng đi mới với mục tiêu chiến lược: “Nông nghiệp sinh thái - Nông thôn hiện đại - Nông dân thông minh”. Nông nghiệp Việt Nam lại đứng trước cơ hội hóa giải mọi khó khăn thách thức, tạo ra bước chuyển ngoạn mục để trở thành một quốc gia sản xuất và cung cấp thực phẩm “Minh bạch - Trách nhiệm - Bền vững”, như tuyên bố của Chủ tịch Nước Nguyễn Xuân Phúc tại Hội nghị thượng đỉnh của Liên Hợp Quốc tháng 9 năm 2021. Đồng thời, góp phần thực hiện mục tiêu trung hòa carbon vào năm 2050 mà Việt Nam đã cam kết tại COP26.

Nông nghiệp Việt Nam không chỉ phục vụ 100 triệu dân Việt Nam, mà đã đứng vào top 15 cường quốc xuất khẩu nông sản hàng đầu thế giới, vươn tới thị trường trên 190 quốc gia và vùng lãnh thổ. Người tiêu dùng yêu cầu nông sản đảm bảo chất lượng, an toàn thực phẩm, dinh dưỡng và phân phối tiện lợi hơn. Sản xuất nông nghiệp, xuất khẩu nông sản phải xanh, nhân đạo và ổn định.

Thị trường mới đòi hỏi sản phẩm nông nghiệp phải được sản xuất có trách nhiệm với người tiêu dùng, với sự bền vững của môi trường toàn cầu. Ngược lại, thị trường cũng đòi hỏi khách hàng có trách nhiệm với người sản xuất. Họ phải được đối xử tử tế trong an toàn lao động, trong môi trường sống, trong chính sách xã hội. Và hơn thế nữa, nông nghiệp Việt Nam ngày càng phải thể hiện trách nhiệm mạnh mẽ hơn với cộng đồng quốc tế, đặc biệt về bảo tồn tài nguyên, đa dạng sinh học, giảm phát thải và ứng phó với biến đổi khí hậu.

Nông thôn và nông dân Việt Nam cần chuyển mình cùng thời đại để nắm bắt cơ hội, hội nhập và phát triển cùng với “Cách mạng 4.0”. Tư duy phát triển cần chuyển từ sản xuất sang kinh tế nông nghiệp; từ tư duy đặt năng suất và sản lượng lên hàng đầu sang đặt giá trị làm trung tâm thông qua tích hợp các hệ giá trị khác nhau vào sản phẩm; từ tư duy tận dụng, khai thác sang bồi dưỡng và làm giàu tài nguyên phục vụ nhu cầu sản xuất bền vững; từ tư tưởng tự cung tự cấp sang tư tưởng hội nhập, hòa nhập với dòng chảy của chuỗi giá trị và các xu thế phát triển toàn cầu.

Đổi mới tư duy, cùng nhau hành động

Với lợi thế địa kinh tế chiến lược, phát triển và kết nối đồng bộ hạ tầng đường thuỷ, đường sắt, đường bộ nội địa và liên quốc gia cùng với tăng cường năng lực quản trị và chuyển đổi số, Việt Nam hoàn toàn có thể trở thành trung tâm logistics nông nghiệp và thực phẩm khu vực châu Á - Thái Bình Dương, trung tâm chế biến nông lâm thủy sản cho khu vực Đông Nam Á, giảm thiểu được những bất ổn của chuỗi cung ứng nông lâm thủy sản toàn cầu trong trong tương lai, góp phần kiểm soát mất cân bằng cung - cầu thị trường nông lâm thủy sản toàn cầu và những tác động trực tiếp đối với nông dân và người tiêu dùng trong nước, cũng như trong khu vực và trên toàn cầu.

Để chuyển mình thay đổi, ngành nông nghiệp không thể tự đứng một mình, làm một mình mà cần có sự chia sẻ, đồng hành, hỗ trợ, ủng hộ của các bộ, ban ngành Trung ương và địa phương, các tổ chức và cá nhân trong và ngoài nước. Cần phát huy vai trò chủ thể và huy động sự tham gia của người nông dân, phụ nữ, thanh niên và cộng đồng.